Dokter Daan over zijn doctoraat: ‘We moeten blijven streven naar een vollédige overkapping’
Daan Van Brusselen bij de verdediging van zijn doctoraat. © Els Traets
Daan Van Brusselen, kinderarts-infectioloog en Arts zonder Grenzen, behaalde onlangs aan de Universiteit Gent zijn doctoraat (PhD) in de Gezondheidswetenschappen. De aanzet daartoe vormde de Ringland-studie over de gezondheidseffecten van een overkapping van de Ring. Voluit luidt de titel van zijn doctoraat: ‘De impact van milieuvervuiling op de gezondheid van kinderen in Noord en Zuid – een focus op lucht- en metaalverontreiniging in Antwerpen (België) en Lubumbashi (DR Congo)’. Meer dan ooit is Daan ervan overtuigd dat de baten van een overkapping minder groot zullen zijn als er slechts bepaalde stukken overkapt worden en er grote tunnelmonden zijn. ‘We moeten blijven streven naar een zo volledig mogelijke overkapping, zowel vanuit het oogpunt gezondheid als op vlak van leefbaarheid.
Ik volg Ringland al van bij het prille begin. Enkele goede vrienden waren op 20 maart 2014 aanwezig op het colloquium van Ringland in deSingel, dat de start was van de burgerbeweging. Toen ze me daarover vertelden, was ik meteen geboeid door het idee van de volledige overkapping van de Ring, maar ook door de samenwerking tussen stedenbouwkundigen, architecten en mensen met verschillende achtergronden, gaande van sociologie tot financiën. Als arts ligt een gezonde stad me uiteraard nauw aan het hart. Ik vroeg me meteen ook af wat de impact van zo’n overkapping zou kunnen zijn op de volksgezondheid.
Gezondheidsstudie van en voor Ringland
Samen met enkele collega’s zoals Ben Nemery (KULeuven) en Wouter Arrazola de Oñate, directeur van de Vlaamse Vereniging Respiratoire Gezondheidszorg (VRGT), schreef ik twee maanden later – in het weekend van de actie ‘Stappen om te overkappen’ – een opiniestuk in Het Nieuwsblad. Daarin stelden we onder andere vast dat milieuvervuiling in Vlaanderen verantwoordelijk is voor 8 procent van de ziektelast, waarvan driekwart door verkeersgerelateerde luchtvervuiling. Economische studies zoals die van het Europees Milieuagentschap toonden aan dat de directe en indirecte gezondheidskosten van luchtvervuiling voor België kunnen oplopen tot 5 miljard euro per jaar. De grootste luchtvervuilers in België blijken verkeer en transport. Door luchtvervuiling vermindert de gemiddelde levensverwachting in ons land met 13 maanden.
Daarnaast is ook geluid erg schadelijk voor de gezondheid, met klachten zoals slaapverstoring, hart- en vaatziekten en leerstoornissen. De door de Wereldgezondheidsorganisatie en de Europese Commissie voorgeschreven aanvaardbare geluidsniveaus voor stedelingen worden in Antwerpen nergens binnen een kilometer van de Ring gehaald. Geluidschermen of bermen zijn binnen de stad trouwens géén aanvaardbare oplossing. Ze dempen het geluid vlak naast de schermen wel, maar veel minder een paar honderden meters verder. Bovendien suggereert een aantal studies dat verticale barrières naast een autoweg de vervuiling tot 250 meter verderop net kunnen verergeren. De polluenten worden door een soort van ‘schouweffect’, gecrëeerd door zo’n barrière, omhoog gezogen en nadien tot een paar honderden meters verder de stad in geblazen.
Onze opiniebijdrage rinkelde in 2014 als een alarmbel en werd breed opgepikt. Toen ik een week later aanwezig was op de mensenketting van Ringland op de Konijnenwei, ontmoette ik daar professor Huisartsengeneeskunde en Volksgezondheid Dirk Avonts. Hij vroeg me of ik niet geïnteresseerd was om – onder zijn begeleiding – een ‘health impact assessment’ (HIA) te doen, een onderzoek naar de gezondheidseffecten van een mogelijke overkapping. Gezien ik op dat moment tussen twee missies met Artsen Zonder Grenzen in zat, had ik daar tijd voor. Een jaar later toonde onze gezondheidsstudie aan dat we 21 overlijdens per jaar zouden kunnen vermijden, mocht de Antwerpse Ring vollédig overkapt worden. Ook konden we aantonen dat kinderen in 415 scholen in de eerste 1.500 meter rond de Ring een significante verbetering van hun longfunctieontwikkeling zouden hebben. Qua gezondheidsimpact kon dat tellen.
Onderzoek in Congo
Professor Nemery, die gespecialiseerd is in de gezondheidsimpact van milieuvervuiling, was in die tijd al onderzoek aan het doen in Congo. Hij vroeg me om mee te werken aan een studie in Lubumbashi over de mogelijke rol van metaalvervuiling bij het ontstaan van geboorteafwijkingen. We konden inderdaad aantonen dat vaders die daar in de mijnbouw werkten meer kinderen hadden met aangeboren afwijkingen. Bij die kinderen vonden we meer mangaan en zink in hun navelstrengbloed en in het placentaweefsel van de moeder. Een interessante kanttekening daarbij is dat het kobalt dat daar gemijnd wordt, vandaag vooral gebruikt wordt voor elektrische wagens, die nu soms als de oplossing voor luchtvervuiling worden gezien. Maar de productie van autobatterijen blijkt dus ook een bron van lijden voor mensen in het Zuiden.
Onderzoek in Congo vormde samen met de Ringland-studie de basis voor het doctoraat van Daan Van Brusselen.
Samen met de Ringland-studie vormde dit onderzoek de basis voor mijn doctoraat, onder begeleiding van de professoren Dirk Avonts, Koen Van Herck, Dirk De Bacquer (UGent) en Ben Nemery (KULeuven). Tegelijkertijd werkte ik ook samen met ingenieurs van de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO), dr. Wouter Arrazola van de VRGT en natuurlijk ook met Peter Vermeulen, de bezieler van Ringland. Om eerlijk te zijn: mijn familie en vrienden vroegen zich regelmatig af wat ik me nu weer op de hals gehaald had: een doctoraat schrijven zonder financiering. Want ik deed het allemaal tussen mijn missies met Artsen zonder Grenzen en klinisch werk in België in.
Baanbrekend
Het onderzoek dat we deden voor Ringland kreeg veel respons. In december 2015 werden we – als een van de 1.200 inzendingen – uitgenodigd op de wereldlongconferentie in Kaapstad om de Ringland-studie voor te stellen. Onderzoekers van de London School of Hygiene and Tropical Medicine noemden ons onderzoek ‘baanbrekend'. Daarover waren we natuurlijk in onze nopjes.
Nadat het onderzoek in 2016 gepubliceerd was, werden Dirk Avonts en ik ook gevraagd om als lid van een stuurgroep van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (VAZG) mee te schrijven aan een rapport over een methodiek voor gezondheidseffectrapportage van grote verkeersdragende structuren. Een van de directe gevolgen van deze guideline is dat de gezondheidseffecten van grote infrastructuurprojecten in Vlaanderen vandaag gemeten moeten worden in een zone tot 1.500 meter. Vroeger was dat slechts tot 500 meter, maar daar wonen meestal veel minder mensen dan in de iets ruimere omgeving. De gezondheidsimpact in de zone van 500 tot 1.500 meter weegt echter zwaar door, net door die hogere bevolkingsdichtheid. Een ander gevolg van onze studie is dat de gezondheidsimpact ook specifiek gemeten moet worden voor kinderen. Zij zijn immers erg kwetsbaar voor luchtverontreiniging.
Investering in volksgezondheid
Inmiddels zijn we acht jaar verder en is het eerste deel van de overkapping van de Antwerpse Ring in uitvoering. De realiteit vandaag is echter dat de noordelijke Ring voor slechts twee derde overkapt wordt, o.a. om redenen van tunnelveiligheid, en dat er nog geen plannen, laat staan garanties, zijn voor een volledige overkapping van de zuidelijke Ring. De intendant oppert zelfs dat die overkapping niet overal nodig is, omdat bijvoorbeeld aan de Spaghettiknoop op het Zuid weinig mensen wonen. Als wetenschapper kan ik echter duidelijk zeggen dat de gezondheidseffecten sowieso minder groot zullen zijn wanneer er slechts bepaalde stukken overkapt worden en er grote tunnelmonden zijn.
Uit onze data bleek dat de luchtkwaliteit tot op een paar honderd meters van de tunnelmonden zelfs een stuk slechter zou worden. Eerdere studies toonden al aan dat de hartlongsterfte tot op 300 meter van een snelweg beduidend hoger is; binnen 100 meter ligt de algemene sterfte zelfs 18 procent hoger. Hele stukken ring niet overkappen zou ook betekenen dat de longfunctieontwikkeling van kinderen tot op 1.500 meter van die stukken op de proef gesteld wordt. Als je dan weet dat er binnen die eerste 1.500 meter ruim 350.000 mensen wonen, dan kan je beginnen te tellen.
Gelukkig plant Lantis nog een extra studie, naar bijkomende maatregelen rond lucht en geluid. Naar ik verneem, krijgt de Universiteit Antwerpen daarbij carte blanche om te zoeken naar innovatieve ontwerpmatige, technologische of zelfs biologische maatregelen om de mogelijk negatieve impact van verkeer in de ruime omgeving rond de Ring te milderen. Dat de overkapping van de noordelijke Ring inmiddels deels gerealiseerd wordt, valt uiteraard toe te juichen. Maar het feit dat de bevolking er over het algemeen socio-economisch zwakker staat en ook een hoger risico op gezondheidsproblemen met zich meedraagt, is natuurlijk reden te meer om ook daar nog meer te overkappen.
Als ‘health advocate’ wil ik er dan ook graag aan toevoegen dat we moeten blijven streven naar een zo volledig mogelijke overkapping, zowel vanuit het oogpunt gezondheid als op vlak van leefbaarheid. Peter vertelde me onlangs dat in Maastricht, waar de Ring sinds 2017 overkapt is, in de aanpalende wijken een daling van het huisartsenbezoek blijkt plaats te vinden. Dat lijkt me zeer interessant om verder te onderzoeken. Het zou extra onderstrepen dat de overkapping een échte investering is in volksgezondheid.
Meer groen
Naast het verschil in luchtkwaliteit en een drastische vermindering van de geluidsoverlast, zou ook meer groene ruimte de Antwerpenaar veel bieden. Wie bijvoorbeeld meer dan 300 meter van een park woont, heeft 30 procent meer kans op een hartinfarct. Ook voor mentaal herstel is contact met groene ruimte essentieel. Stedenbouwkundigen hanteren daarom steeds vaker de '3-30-300’-regel: je moet 3 bomen kunnen zien vanuit je raam, de straat moet voor 30 procent een bladerdak hebben, en je moet binnen 300 meter van een groene ruimte van minstens 1 hectare wonen. Die extra groene ruimte kan in Antwerpen gecreëerd worden op het dak van de Ring. Met het oog op de verbetering van de volksgezondheid zijn ook de voorstellen om de luchthaven van Deurne te vervangen door een groot park helemaal top.
Voor een goede gezondheid moet je volgens de 'Vancouver rule' vanuit je raam 3 bomen kunnen zien, de straat moet voor 30 procent een bladerdak hebben, en je moet binnen 300 meter van een groene ruimte van minstens 1 hectare wonen.
Daan Van Brusselen is een medische duizendpoot. Hij is kinderarts-infectioloog bij de Antwerpse GZA-ziekenhuizen en docent Tropische Pediatrie aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde. Sinds 2015 ging hij als Arts zonder Grenzen op missie naar Ecuador, Pakistan, de Balkan, Haïti, Nigeria, Sierra Leone en de Democratische Republiek Congo. Op het moment dat deze blog verschijnt, coacht hij in dat laatste land artsen en verpleegkundigen in het ziekenhuis van Masisi (Noord-Kivu). Daan draagt met zijn expertise ook bij aan de Ringland Academie.
Het verhaal van Daan Van Brusselen werd opgetekend door Ringland-vrijwilliger Stefaan Vermeulen.
Op de blog van Ringland vertellen vrijwilligers en experts over wat er leeft voor en achter de schermen van de burgerbeweging. Ben jij ook geïnteresseerd om mee te draaien? Mail naar info@ringland.be.