Hoe gaat de werkbank Financiering de betaalbaarheid van het Toekomstverbond na?

De werkbank Financiering

Op aansturen van Ringland voert de werkbank Financiering in 2021-2023 een grondig onderzoek uit naar de betaalbaarheid van de investeringen in het kader van het Toekomstverbond. Deze werkbank staat onder leiding van de Universiteit Antwerpen. Naast de burgerbewegingen maken ook Lantis en het departement Mobiliteit en Openbare Werken er deel van uit.

De eerste stap is een maatschappelijke kosten-en-baten-analyse (MKBA), waarbij variabelen zoals ‘gezondheidswinst’ of ‘vermindering van het aantal ongevallen’ vertaald worden in geld. Er wordt ook gekeken naar variabelen die de realisatie van al die infrastructuurprojecten beïnvloeden, zoals de lange looptijden van de werken en de investeringen, de realisatie met of zonder overkapping, de doorrekening van onverwachte scenario’s, enzovoort. Een volgende stap is helder krijgen wie welke investeringen draagt en hoe die op termijn kunnen worden terugbetaald. Mogelijke denksporen daartoe zijn tolheffing, rekeningrijden, meerwaardecreatie door stadsontwikkeling, publieke leningen, Europese projectfondsen en subsidies, enzovoort. Ten slotte zal ook gezocht worden naar besparingen door slim te ontwerpen en de werken doordacht te faseren. 

Op elk van deze onderzoeksdomeinen brengt de burgerbeweging van uit de Ringland Academie de nodige expertise aan. 

• Lees ook op de blog Pol over de financiering van de overkapping.

Maatschappelijke baten

De maatschappelijke baten van de overkapping van de Antwerpse Ring zijn sowieso véél groter dan de investeringen ervoor. 

Er is de gezondheidswinst voor honderdduizenden omwonenden. Veiliger verkeer leidt tot minder ongevallen en dus minder menselijk leed en bijbehorende kosten. Schone lucht en minder lawaai verminderen het aantal vroegtijdige overlijdens. Meer groen leidt tot minder stressgerelateerde aandoeningen. Een betere gezondheid en een beter welbevinden van de bevolking betekent minder uitgaven voor de sociale zekerheid

Voorts vermindert meer groen samen met een betere buffering van water het hitte-eilandeffect in de stad. Nu investeren in klimaatmaatregelen voorkomt latere (herstel)kosten na grote droogte of zware regenval. Een groen district in het midden van de stad doet de waarde van de woningen ook stijgen.  

De reorganisatie van het verkeer biedt bovendien een oplossing voor de gevaarlijke weefbewegingen op de Ring die tot veel files en ongevallen leiden. Die drastische ingreep komt dus ook niet-Antwerpenaren ten goede. Minder files en duurzame verplaatsingen zijn uiteraard ook goed voor de economie en de volksgezondheid.
 

Eerst investeren

Om de maatschappelijke baten te realiseren moeten er eerst grote investeringen gebeuren. Om zicht te krijgen op de kosten brengt de werkbank Financiering alle elementen in kaart: een overzicht van de investeringen, de operationele kosten, de financieringscapaciteit van de overheden, mogelijke alternatieve financieringskanalen (bv. pensioenfondsen, steun van de Europese Investeringsbank), de terugbetalingsmodaliteiten, enz.

Elk van de 80 deelprojecten die onder het Toekomstverbond vallen, moet betaald worden. Voor iets meer dan de helft van die projecten bestaan anno 2021 eerste kostprijsramingen, samen goed voor ongeveer 9 miljard euro. Daarbij is de kostprijs van de volledige overkapping echter nog niet inbegrepen. 

Op basis van de kostenramingen zoekt de bevoegde overheid vervolgens naar financiering. Voor het merendeel van de projecten is die tot op heden nog niet voorzien (voortgangsrapportage in het Vlaams Parlement, voorjaar 2020). Er zijn inmiddels al  wel financiële engagementen voor 5,75 miljard euro. De volgende stap is dat die bedragen ook begroot worden.

Enkele voorbeelden:

• De Oosterweelverbinding wordt geraamd op 3,6 miljard euro. De financiering gebeurt door Lantis, de Vlaamse overheid en een lening van 1 miljard euro bij de Europese Investeringsbank (EIB). De kosten worden via tolheffing terugbetaald op een termijn van 30 tot 35 jaar.
• De zeven Ringparken en de Scheldebrug – samen goed voor 18 leefbaarheidsprojecten en eventueel nog enkele reserveprojecten – worden geraamd op 1,6 miljard euro. De financiering gebeurt door het overkappingsfonds, waarin momenteel 1,25 miljard euro zit. Daarvan is 1 miljard toegezegd door de Vlaamse overheid, 107,5 miljoen door de stad Antwerpen voor leefbaarheidsprojecten, en 142,8 miljoen euro door het Havenbedrijf voor de financiering van de Royerssluis. Het is nog onduidelijk waar het resterende bedrag vandaan moet komen. 
• Voor de projecten van de R1-Zuid zijn geen ramingen bekend.
• Voor de projecten van het Haventracé zijn de ramingen onvolledig of inmiddels verouderd. In 2017 werden de kosten voor een cut&cover-variant van de A102 geraamd op 801 miljoen euro. De voorlopige raming voor de E34-West bedraagt 138 miljoen euro. De tweede Tijsmanstunnel wordt geraamd op ca. 1 miljard euro. Het totale Haventracé wordt momenteel geraamd tussen 1,5 en 2,2 miljard euro. De methode van financiering is nog onbekend.
• Voor de projecten van het Routeplan 2030 zijn geen ramingen bekend en is de methode van financiering onbekend.

Besparen door slim te ontwerpen en doordacht te faseren

Dat de overkapping van de Antwerpse Ring een grote investering is, staat buiten kijf. Ervaring leert bovendien dat de kostprijs van grote infrastructuurwerken tijdens de uitvoeringsfase nogal eens durft de pan uit te rijzen. Daarom onderhandelde Lantis met de aannemers een nieuwe manier van contracting, waarbij risico's en baten gedeeld worden. Er wordt gezamenlijk een prijs afgesproken. Zijn er meerkosten, dan delen de overheid en de aannemer die. Wordt er minder uitgegeven dan oorspronkelijk geraamd, dan wordt die winst ook weer gedeeld door beide partijen.

Ook de experts van de Ringland Academie zoeken mee naar oplossingen om waar het kan de kosten te beperken. De modal shift naar duurzamer verkeer – de afspraak in het Toekomstverbond om het autoverkeer in Antwerpen te beperken tot de helft van het totale aantal verplaatsingen – maakt het mogelijk om het aantal rijstroken op de Ring te verminderen, wat de kostprijs doet dalen. Ook het voorstel van de burgerbewegingen om de kanaaltunnels naast in plaats van op elkaar te plaatsen maakt de Oosterweelverbinding goedkoper, omdat die constructie veel minder complex is. Voorts dringen de burgerbewegingen erop aan om de noordelijke Ring meteen te overkappen bij de aanleg van de Oosterweelverbinding. Ook dat is veel goedkoper (en veroorzaakt bovendien minder lang hinder) dan die werken tien of vijftien jaar later uit te voeren. 

De overkapping bouwen kan ook eenvoudiger en dus goedkoper door de Ring te segmenteren in vier kokers in plaats van in een grote overspanning. Dat die vier kokers binnen de pijlers van de bestaande bruggen over de Ring passen, leidt ook tot minder kosten (en minder hinder) bovengronds. Ringland stelde ook voor de tunnels voor stedelijk verkeer centraal te leggen. Dat maakt de constructie erg compact en drukt de kosten voor de aanleg van de op- en afritten naar de Singel. Ook technische voorstellen zoals de kruising van de tunnels onder de Groenendaallaan zijn telkens kostenbesparend.

Investeringen terugbetalen

Al in 2015 werkte de Ringland Academie samen met Idea Consult aan een studie over de betaalbaarheid van de overkapping van de Ring. De toen gelanceerde voorstellen zijn nog steeds valabel. 

• Lees de samenvatting van de haalbaarheidsstudie van IDEA Consult (in de Ringland-krant van 2015) 
• Download de haalbaarheidsstudie van IDEA Consult.

Vervolgens organiseerde Ringland in april 2019 een colloquium met diverse stakeholders, waaronder Lantis (het vroegere BAM), de stad Antwerpen en het Urban Studies Institute van de Universiteit Antwerpen. Sprekers, ook uit Nederland, reikten er interessante denksporen aan voor de financiering van de overkapping. De opbrengst van rekeningrijden of van tolheffing kan zeker een rol in spelen.

In 2020 trok Ringland aan de kar om, samen met de Universiteit Antwerpen, de werkbank Financiering op te richten.