Waar blijft de overkapping?

In het Toekomstverbond, op 15 maart 2017 gesloten tussen de Antwerpse burgerbewegingen Ademloos, Ringland en stRaten-generaal, de Vlaamse regering en het Antwerpse stadsbestuur, is onder meer afgesproken om de Antwerpse Ring rond te maken en die binnen 20 jaar – dus tegen 2037 – volledig te overkappen. Het project omvat twee grote fases. In de eerste, te realiseren tegen 2030, wordt de Oosterweelverbinding aangelegd, samen met de heraanleg van de noordelijke Ring. De tweede fase omvat de werken aan de zuidelijke Ring. 

Wat houden die werken in en wat kan nog beter? Een stand van zaken van het vele werk dat al gebeurd is en een overzicht van de te nemen stappen voor een volledige overkapping.

Fase 1: de Oosterweelverbinding en de overkapping van de noordelijke Ring

In november 2020 verleende de Vlaamse regering de vergunning voor de Oosterweelverbinding. Lantis heeft vervolgens een contract gesloten met een consortium van aannemers. In de loop van 2021 bereiden zij de werken voor. De echte start is gepland voor 2022. 

1. Een nieuwe Scheldetunnel ten noorden van de stad vormt de derde Scheldekruising tussen de linker- en de rechteroever. De tunnelsegmenten worden in Zeebrugge gebouwd en per schip naar Antwerpen versleept (beeld © Lantis). Die tunnel telt in de plannen 2x3 rijstroken. Cijfers tonen echter aan dat 2x2 rijstroken volstaan. De derde strook kan ofwel als pechstrook ingezet worden, of is later vanop Linkeroever als (continue) in- en uitrit uit te bouwen.

2. Op rechteroever is ter hoogte van het Noordkasteel in een op- en afrittencomplex voorzien. Lantis en de aannemers werken daar verder aan de optimalisatie van de verkeers- en tunnelveiligheid in de knoop zelf en in het tunnelcomplex verderop.

3. Dankzij het paperclip-concept is in vergelijking met de vroegere plannen alvast een veel groter stuk te overkappen. Tegelijk is ook het Noordkasteel grotendeels gered, net zoals de historisch erg waardevolle Samga-silo’s, waarvoor de stad een interessante herbestemming zoekt. 

4. In de werkbank Ringpark Noordkasteel werkt het ontwerpteam onder leiding van Paola Viganò aan de verdere inrichting van deze omgeving. Bijzondere aandacht gaat naar de waterhuishouding, de ecologische ontwikkeling én de uitbouw van de omgeving van de silo’s als bijzondere plek op de overgang tussen stad en haven.

5. De noordelijke en zuidelijke kanaaltunnels lopen van de Oosterweelknoop naar het oosten, deels onder het Straatsburgdok en het Albertkanaal door. Ze sluiten de Oosterweelverbinding aan op de noordelijke Ring (ter hoogte van station Luchtbal) en op de zuidelijke Ring (aan Den Dam). Het viaduct van Merksem dat vandaag beide zones met elkaar verbindt, verdwijnt.  

6. Ten noorden van het Albertkanaal wordt de Ring verdiept aangelegd. Het knooppunt met de op- en afritten ter hoogte van het station Luchtbal komt half verdiept te liggen. Om het verkeer op het onderliggende wegennet te beperken, zou die knoop het best ook nog een op- en afrit krijgen naar de Oosterweelverbinding. 

7. Het Ringpark Groenendaal loopt daaroverheen. Grote stadsserres, ontworpen door het team Buur-Latz, bieden alvast een boeiende oplossing voor de resterende gaten in de tunnels. De overkapping van het Groen Hart tussen Merksem en Luchtbal, een van de ‘reserve-leefbaarheidsprojecten’, is voorlopig helaas nog niet gepland.

8. Ten noorden van dit Groen Hart zal de noordelijke Ring tot aan de Masurebrug in een sleuf liggen. Bermen en schermen moeten daar instaan voor voldoende geluidsdemping en zuivere lucht. De normen die op Linkeroever gehanteerd worden, zijn ook daar maatgevend. Daarnaast wordt ook een sterke ecologische verbinding uitgebouwd tot in het natuurgebied Oude Landen. In die zone komen ook oplossingen voor de waterproblematiek in dat deel van Merksem. 

9. Ten zuiden van het Albertkanaal tekenen de werkbanken Dam-Lobroekdok (team Viganò) en Schijn (team Omgeving-Urbanisten) de eerste overkappingen voor de noordelijke Ring uit (zie schets). Die zijn gepland ter hoogte van het Albertkanaal, aan het Sportpaleis en Hof ter Lo. 

10. Ook daar wordt extra aandacht besteed aan de waterproblematiek, met het denkspoor om het Schijn als meanderende rivier weer zo veel mogelijk aan de oppervlakte te krijgen, tot waar ze uitmondt in het Albertkanaal. Een interessante denkpiste is alvast het doortrekken van het Schijn onder de Schijnpoortweg door. Zo kan de beoogde ecologische verbinding tussen het Rivierenhof en de Oude Landen echt waargemaakt worden. 

11. De zeer gedeeltelijke overkappingen die al uitgewerkt worden, volstaan uiteraard niet om de problemen inzake slechte luchtkwaliteit, geluidsoverlast en leefbaarheid in de omgeving van de noordelijke Ring op te lossen. Daarom pleiten de burgerbewegingen er met aandrang voor om ook alle reserve-leefbaarheidsprojecten meteen mee te realiseren: Groen Hart Merksem-Luchtbal, Dam-Lobroekdok en Schijnpoort. 

12. De burgerbewegingen vragen dat Lantis op korte termijn onderzoekt wat het verschil is in kostprijs, timing en fasering van deze volledige overkapping. Die studie kan vooral duidelijk maken hoeveel meer ‘winst’ daardoor te maken valt voor de gezondheid en leefbaarheid.

13. In die zoektocht moeten ook de meest innovatieve technieken inzake luchtzuivering en tunnelveiligheid onderzocht worden, zodat ook de resterende ‘gaten’ in de tunnels tot het absolute minimum beperkt kunnen worden. 

14. Het valt te verwachten dat het hele werk, juist omdat het eenvoudiger wordt, ook goedkoper en sneller gerealiseerd kan worden. Dat moet de Vlaamse regering dan weer toelaten om op vrij korte termijn de nodige beslissingen te nemen, zodat Lantis en de aannemers tijdig hun werkplanning kunnen bijstellen.

Fase 2: de heraanleg en overkapping van de zuidelijke Ring 

Voor de zuidelijke Ring is er een akkoord over een gescheiden verkeerssysteem. Het verkeer scheiden en verdelen over een ‘doorgaande Ringweg’ (DRW) en een ‘stedelijke Ringweg’ (SRW) beperkt de weefbewegingen tot een absoluut minimum. Dat concept verhoogt niet alleen de verkeers- en tunnelveiligheid, het maakt overkappen bovendien goedkoper, omdat de overspanningen veel korter worden.

De afwerking van de projectdefinitie wordt verwacht in de loop van 2021. De technische uitwerking daarvan mag absoluut niet op de lange baan geschoven worden. De realisatie van de zuidelijke Ring, met gescheiden systeem én maximale overkapping, moet immers zo vlot mogelijk aansluiten op de vorderingen op de noordelijke Ring. Alleen op die manier is de afgesproken timing effectief te halen.

Parallel daarmee loopt ook de studie naar de ’multimodale knopen’, met de vier stations Zuid, Berchem, Schijnpoort en Luchtbal. Dat zijn sleutelprojecten in de Ringzone, noodzakelijk voor de ‘modal shift’ naar duurzamer verkeer in de hele Vervoerregio Antwerpen.

In afwachting van de concrete uitwerking van het gescheiden systeem zijn alvast middelen vrijgemaakt en initiatieven genomen voor een aantal leefbaarheidsprojecten. De werkbank Groene Vesten (team Buur-Latz) focust op de Ring tussen Berchem en Borgerhout. Zopas startte ook de werkbank Knoop Zuid (team 41N4E en HNS). 

15. Voor de nieuwe Scheldebrug voor fietsers en voetgangers, gepland in het verlengde van het Ringfietspad ter hoogte van de Kennedytunnel, is al veel technisch onderzoek verricht. Verdere studies en een ontwerpwedstrijd moeten leiden tot een concreet en wervend architecturaal ontwerp en de realisatie van de brug in de loop van 2024-2025.

16. Het voorbereidende traject onder leiding van het team van de intendant leverde voor de knoop Zuid een interessant concept op voor het autoverkeer, met op- en afritten naar de Ring op de nieuwe verbinding tussen de Leien (intra muros) en het Kiel (extra muros). 

17. Daartoe behoren ook de nodige aanpassingen (met bijbehorende budgetten) op het einde van de A12 aan het Olympiadeknooppunt in Wilrijk, ter versterking van de tunnels onder de Jan De Voslei, die zelf een meer lokaal karakter krijgt. 

18. De directe omgeving van het station Zuid wordt daardoor autovrij. Het kan een interessante overstapplek worden tussen meer voorstadsverkeer per trein, meer stedelijk openbaar vervoer per tram of bus én veel fietsverkeer. Ook het station wordt stevig opgewaardeerd.

19. Extra budget is nog wel uit te trekken voor de overkapping van dit deel van de Ring, tussen de Kennedytunnel en de knoop met de E19. Ook daar is het efficiënter en goedkoper om al die werken meteen te integreren. De leefbaarheidswinsten volgen daardoor ook veel sneller.

20. Rond de knoop E19 is de overgang naar het gescheiden systeem nog verder uit te werken. Om dat verderop onder de bestaande spoorwegbruggen te kunnen inpassen, is intussen duidelijk dat de aslijn van de nieuwe Ring pal in het midden van de huidige helft van de Ring richting noord terechtkomt. Dat nieuwe bredere profiel vergt dus een extra koker aan de buitenzijde van de huidige Ring.

21. De cijfers tonen aan dat uiteindelijk vier kokers met elk drie rijstroken volstaan, met de derde strook als een doorlopende in- en uitrit. Dat principe beantwoordt aan de normen inzake tunnelveiligheid die voorschrijven dat het aantal rijstroken in een tunnelkoker constant moet blijven.

22. Wat de Groene Vesten betreft, dringen de burgerbewegingen erop aan om die buitenste tunnelkoker van het gescheiden systeem al in de eerste fase te bouwen, naast de bestaande Ring. Daardoor kan het deel van het Ringpark op het dak van de koker meteen definitief gerealiseerd worden, van de Ring gescheiden door voorlopige en recycleerbare geluidsschermen. Dat levert een heel ander perspectief op dan een tijdelijke aanleg, die weer op de schop zou moeten net op het moment dat het groen eindelijk wat extra volume begint te krijgen.

23. De ambities rond station Berchem liggen terecht hoog. Net als bij station Zuid is daar, naast de opwaardering van het station zelf, te voorzien in een betere verknoping met het stedelijk openbaar vervoer en in de versterking van de stationsomgeving, op maat van voetgangers en fietsers. De overkapping van dat deel van de Ring hoort daar uiteraard ook bij. Om niet afhankelijk te zijn van de timing van de NMBS en de werforganisatie te vereenvoudigen is het aangewezen om die drie facetten (de uitbouw van het station, de verknoping met het stedelijk openbaar vervoer en de overkapping) complementair te plannen, zonder evenwel de samenhang uit het oog te verliezen.

24. De metro komende uit het stadscentrum kan tot daar doorgetrokken worden, met een halte aan het Burgemeester Ryckaertplein (stationsplein). Vanaf daar kan de tram weer bovengronds rijden, richting Borsbeek. Door de Singel onder het plein te laten doorlopen, van voor de Posthofbrug tot voorbij de Borsbeekbrug, kan de stationsomgeving autoluw worden.

25. Onderzoek heeft uitgewezen dat een extra op- en afrit ter hoogte van station Berchem niet wenselijk is, niet op de Ring zelf en evenmin op het onderliggende wegennetwerk of in de directe stationsomgeving. De op- en afrit Plantin en Moretuslei kan die extra capaciteit leveren en sluit daar ook veel logischer aan op het verdeelnet voor verkeer in de kernstad. De woonwijken Groenenhoek en Zurenborg zijn op hun beurt best zo verkeersluw mogelijk te organiseren.

26. Ten noorden van die knoop Oost moet de geleidelijke overgang waargemaakt worden van het gescheiden verkeerssysteem op de zuidelijke Ring naar het zacht gescheiden gemengd systeem op de noordelijke Ring. De bedoeling is om de weefbewegingen maximaal te beperken, met telkens wijzigingen over slechts één rijstrook. Vandaag is enkel voorzien in een ‘harde overgang’ (van gemengd naar gescheiden verkeer), zonder ‘zachte scheidingen’ op de noordelijke Ring. Recente veiligheidsrapporten hebben echter aangetoond dat dat concept nog onvoldoende garanties biedt voor de verkeers- en tunnelveiligheid.

27. Die veilige situatie is mogelijk door de zuidelijke kanaaltunnels komende van Oosterweel, net zoals de kokers die verder afbuigen naar de E313/E34, in te voegen in het midden van de noordelijke Ring. Die aparte kokers zijn eenvoudig te overkappen door in de overgangszones in bijkomende steunpunten te voorzien.

28. Bijzondere aandacht moet ook gaan naar de verknoping met de E313/E34. Daar volstaan vier rijstroken, twee van en naar het noorden, twee van en naar het zuiden. De ene koker (komende vanuit het noorden) gaat op -2 onder de Ring door, de andere (richting zuiden, ingewerkt in het reliëf van het Ringpark) op +0 er overheen.  

29. In het kader van het ‘complex project Oostelijke Verbinding’ (Haventracé oost) wordt verder onderzocht hoe de E313/E34 tussen de Ring en Wommelgem het best verder wordt vernieuwd. Ofwel blijft die op +1, met een volledige lichte kap eroverheen, ofwel duikt die ook ondergronds in een tunnel op -1. Die laatste optie maakt de aansluitingen vanuit de knoop uiteraard eenvoudiger.

Samenvattend

Het komt het er nu dus op aan om zo snel mogelijk de nodige maatregelen te treffen voor de overkapping van de volledige noordelijke Ring van Schijnpoort tot het Groen Hart tussen Merksem en Luchtbal tijdens de eerste fase. Opdat de overkapping van de hele zuidelijke Ring daar tijdens de tweede fase naadloos op kan aansluiten, is het dringend noodzakelijk om daar de nodige voorbereidende stappen en de technische uitwerking voor te voorzien. 

Lees ook het persbericht van Ringland, Ademloos en stRaten-generaal n.a.v. de zevende verjaardag van Ringland. 

Verneem meer op de vierde webwoensdag van de burgerbewegingen op 31 maart om 20 uur.